Bolesne świadectwo

"Ocalałeś nie po to aby żyć / masz mało czasu trzeba dać świadectwo" - pisał Herbert. Książka Czapskiego jest ważkim świadectwem losu ludzi w XX w. - Polaków i członków narodów, które wchodziły w skład ZSRR. Opowieść składa się z trzech części, a są to "Wspomnienia starobielskie", "Na nieludzkiej ziemi" i "Prawda o Katyniu". Część "wstępna" to dramatyczna relacja byłego więźnia obozu w Starobielsku, tam bowiem trafił Czapski w październiku 1939 r.; spośród niemal 4 tys. uwięzionych uratowało się 79, w tym autor.
Wspomnienia te ukazują beznadziejną sytuację jeńców, szok spowodowany klęską i utratą wolności i godności, fatalne warunki transportu i pobytu w obozie, zachowanie, reakcje uwięzionych i traktowanie ich przez Rosjan. Autor kreśli krótkie charakterystyki współwięźniów, ocala pamięć o nich. Druga część książki to wierna opowieść o poszukiwaniach więźniów Starobielska, Kozielska i Ostaszkowa; Czapski bowiem z polecenia gen. Andersa próbował ich odnaleźć, gdy odzyskał wolność po układzie Sikorski - Majski. Rozmawia m.in. z szefem Gułagu, z dowódcami NKWD, z Polakami, którzy trafili do formującej się w Sowietach armii polskiej. Szuka śladu po zaginionych rodakach. Ale zarazem bacznie obserwuje życie "wolnych" obywateli ZSRR. Opisuje warunki egzystencji w Rosji, rozmowy z ważnymi osobistościami, lecz także z przypadkowymi ludźmi. Zapisuje wrażenia, przeżycia swoje i innych. Dzięki temu poznajemy prawdę o losie narodowości, które weszły w skład ZSRR. Widzimy celowe niszczenie obywateli Kraju Rad, tłumienie poczucia tożsamości narodowej, deptanie ludzkiej godności, ateizację, rabunkową gospodarkę. Donosy i strach przed nimi. Więzienia, obozy, fabryki i kołchozy sowieckie. Rozumiemy lepiej fenomen "człowieka radzieckiego" - ślepo posłusznego partii, nieufnego wobec obcych i swoich, wyśmiewającego religię i niezdolnego do krytycyzmu.
Czapski zapisuje swoje rozmowy z ludźmi władzy, ale też z pisarzami rosyjskimi (A. Tołstoj, Achmatowa) i innymi osobami, których spotkał. Wreszcie opisuje okoliczności tworzenia w ZSRR armii polskiej, swoją pracę w dziale oświatowym i potem - ewakuację wojska polskiego na Wschód. Wyjście z domu niewoli... I dzieci polskie, chore, czasem umierające z głodu i wycieńczenia, urągające Stalinowi na portretach wszędzie obecnych w tym radzieckim "raju". Książkę zamyka artykuł prasowy "Prawda o Katyniu" - Katyń był bowiem miejscem, gdzie trafili żołnierze, których bezskutecznie szukał Józef Czapski - ważny świadek XX wieku. Malarz i pisarz, żołnierz i emigrant, współzałożyciel paryskiej "Kultury", któremu Zbigniew Herbert poświęcił swój słynny wiersz "17 IX" - o agresji ZSRR na Polskę i o potrzebie przebaczenia.
Recenzent: Zbigniew Cieloch