Chłud i żelazna kurtyna

Jerzy Holzer umie wyszukiwać smakowite cytaty. „Uniwersalistyczna wizja Roosevelta - napisał kanadyjski politolog Bennett Kovrig - świat pokoju patrolowany przez czterech życzliwych policjantów, ustąpiła miejsca realiom. Twardego i moralnego szeryfa wspomagało dwóch cherlawych inwalidów oraz pospiesznie i warunkowo wypuszczony masowy morderca. Szeryf prowadził ich do globalnego starcia z gangsterami dowodzonymi przez paranoidalnego czerwonego despotę". W ten sposób Kovrig odniósł się do teorii czterech policjantów (USA, Wielka Brytania, ZSRR i Chiny), którzy zdaniem Franklina Delano Roosevelta mieli strzec powojennego pokoju.

Ten obraz - na co Holzer zwraca uwagę - nie w pełni odpowiada rzeczywistości, lecz nie ulega wątpliwości, że z marzeń amerykańskiego prezydenta nic nie pozostało, z czego chyba nie w pełni zdawał sobie sprawę umierając.

Europa wyszła z wojny podzielona. To było coś nowego, a ponieważ sytuacja ta zapowiadała się na długo, trzeba się było nauczyć żyć w nowych warunkach. Uświadomienie sobie tej perspektywy nie było łatwe i wymagało czasu. Tym bardziej że początkowo Stalin zachowywał pozory, wciągając do rządów nie tylko komunistów. Spór o to, od kiedy zaczęła się zimna wojna, wciąż jest nierozstrzygnięty. Dość powszechnie przyjmuje się, że od przemówienia Churchilla w amerykańskim Fulton w marcu 1946 r. Jerzy Holzer uważa, że od przemówienia Stalina wygłoszonego w lutym 1946 r. przed wyborami do Rady Najwyższej. A nawet wcześniej, od pacyfikacji, jeszcze w czasie wojny, wschodniej części Europy i odgrodzenia jej od pozostałej części kontynentu.

Autor przywiązuje dużą wagę do wydarzeń 1968 r., określając je jako zamknięcie doby powojennej. Do świata dorosłych wkroczyło pokolenie urodzone już po wojnie i okazało się, że ma ono odmienny system wartości. Był to wstrząs, który jednak nie podważył fundamentów zimnej wojny. Zdławienie Praskiej Wiosny przez interwencję militarną było w jakimś sensie powtórzeniem scenariusza zastosowanego wobec powstania węgierskiego w 1956 r.

Decyzję o zdławieniu Praskiej Wiosny Leonid Breżniew uzasadnił obowiązkiem udzielania pomocy w wypadku zagrożenia socjalizmu. Nazwano to doktryną Breżniewa. Przez następne 20 lat stanowiła ona ważną przestrogę dla zwolenników reform. Dopiero w lutym 1989 r. Michaił Gorbaczow odrzucił doktrynę Breżniewa. Nie tylko w warstwie frazeologicznej, lecz również podejmując konkretne decyzje. Jak np. rozkaz wydany wojskom radzieckim stacjonującym w Polsce, NRD i Czechosłowacji, by zachowały neutralność i nie mieszały się do wewnętrznych wydarzeń politycznych.

Problem polegał na tym, na ile można było uwierzyć hasłom pierestrojki i głasnosti. Doświadczenia ostatniego półwiecza nie były zachęcające. Gen. Jaruzelski uznał, że jest to jedyna szansa i zgodził się na Okrągły Stół. Miał świadomość, że musi przełamać opór aparatu partyjnego (również w wojsku), przekonać do współdziałania Solidarność, pozyskać zaufanie Gorbaczowa.

Rezygnacja z doktryny Breżniewa, akceptacja przez Moskwę wyborów w Polsce i powołanie w ich rezultacie pierwszego niekomunistycznego (choć z udziałem komunistów) rządu były zakończeniem zimnej wojny w Europie.

„Prawdziwych przyczyn przemian - cytuje autor pogląd Timothy'ego Gartona Asha - które doprowadziły do upadku najpierw imperium w Europie Wschodniej, a potem samego Związku Radzieckiego, szukać należy w ZSRR, Europie Wschodniej i w samej naturze komunistycznego ustroju. Główną zasługą Zachodu było zaś to, że istniał, że był tym, czym jest - Zachodem. Na tym tle cała jego polityka wschodnia miała drugorzędne znaczenie".

Jerzy Holzer nie polemizuje z brytyjskim historykiem, a nawet wspiera jego pogląd, cytując za Bernardem Wheartonem tekst ulotki o ośmiu cudach świata krążącej w 1989 r. w czechosłowackim Brnie:

„1. Każdy ma pracę. 2. Chociaż każdy ma pracę, nikt nie pracuje. 3. Chociaż nikt nie pracuje, plan jest wypełniony w 105 procentach. 4. Chociaż plan jest wypełniony w 105 procentach, w sklepach nie ma nic. 5. Chociaż w sklepach nie ma nic, wszystkiego mamy pod dostatkiem. 6. Chociaż wszystkiego mamy pod dostatkiem, każdy kradnie. 7. Chociaż każdy kradnie, nigdy niczego nie brakuje. A ósmym cudem świata jest, że to działa przez 41 lat".

Jeśli przyjąć, że kres zimnej wojny nastąpił w końcu lat 80., to ostatnie 250 stron tej książki są premią dla czytelnika. Autor odchodzi bowiem od układu chronologicznego i zamieszcza jedenaście szkiców problemowych. Dotyczą one europejskiej rewolucji oświatowej, kultury i społeczeństwa, religii i Kościołów, chrześcijaństwa, ekologii, problemów zdrowia, życia rodzinnego, roli państwa na Wschodzie i Zachodzie, społeczeństw konsumpcyjnych, Europy wieloetnicznej i wielokulturowej.

W kilkuzdaniowym „Zakończeniu" ostrzega przed nadmiernym optymizmem. Uważa, że pogląd, że „Europejczycy żyli odtąd długo i szczęśliwie", należy do równie bajecznych - jak zakończenie baśni o Kopciuszku czy Królewnie Śnieżce. W tym wypadku wolałbym, żeby autor tej świetnej, pasjonującej książki się mylił.