Między Stalinem a Hitlerem

Hiszpańskie zmagania z lat 1936-1939 zdają się odległe, a przecież wciąż budzą gorące spory - także w Polsce historia tej wojny domowej trafia od czasu do czasu na sztandary różnych odmian lewicy i prawicy. W Hiszpanii zaś, ominiętej przez II wojnę światową, jest centralnym wydarzeniem XX wieku. Światowa pamięć o Hiszpanii ma związek z udziałem w konflikcie wspierających zwaśnione strony mocarstw (oraz międzynarodowym zaciągiem ochotniczym, głównie po stronie Republiki), ale też z liczbą i sławą literackich świadectw, by wspomnieć tylko Hemingwaya, Orwella, Malraux czy Audena-, i wreszcie doniosłą rolą, którą obie strony przypisywały propagandzie swej sprawy. Jednak nawet wtedy, gdy się komu wydaje, że o Hiszpanii wie całkiem sporo, warto sięgnąć po księgę Antony'ego Beevora, by się przekonać, jak to wszystko było piekielnie skomplikowane, a przy tym tragiczne. Nie jest to lektura przyjemna - w takim oto sensie, że potwornie przygnębiająca, bo co rusz myśli się o zasadniczej bezwyjściowości tamtejszej sytuacji.
Pisze najpierw Beevor dość obszernie o specyfice hiszpańskiej historii i o tym, jak się ona przełożyła na wypadki bezpośrednio poprzedzające wystąpienie Franco, o źródłach katolickiego (i antykatolickiego) fanatyzmu, o rozwoju ugrupowań politycznych. Wiele miejsca zajmuje analiza wewnętrznych konfliktów w obu obozach. Jeśli chodzi o siły republikańskie, rzecz jest znana powszechniej, łącznie z rosnącą rolą infiltrowanych przez Moskwę komunistów i w końcu małą wojną domową z anarchistami, ale wciąż zadziwia krótkowzroczność wielu posunięć wszystkich stron i nieudolność przywódców. Ciekawie pisze jednak Beevor także o zręczności Franco, który nie będąc zrazu oczywistym kandydatem na wodza, wykorzystał nadarzające się okazje i zręcznie zmarginalizował zagrażające jego władzy ugrupowania stojące po stronie rewolty.
No i wreszcie to, co najstraszniejsze: rzeź na polach bitew (w dużej mierze wynikająca z szaleńczego poświęcenia żołnierzy zderzonego z indolencją dowódców) oraz terror biały i czerwony. Beevor przekonująco dowodzi, że wbrew pobożnym życzeniom i mimo licznych zbrodni lewicy machina frankistów działała o wiele bardziej zbrodniczo i z większą premedytacją.
Zgroza, zgroza, zgroza.

Marcin Sendecki
"Przekrój" 10/2009

Recenzent: Marcin Sendecki