Pozwól, że opowiem ci historię

"... historia o tym, kim jesteś, nigdy nie traktuje o tobie."

KSIĘGA
Głowa boli od nadmiaru. Wchodzisz i toniesz. Nie sposób ogarnąć skłębionych nitek i supełków, poprzeplatanych, zrywanych i wiązanych na nowo.

1.
Jest Osama (38-letni informatyk z Los Angeles) i jego libańska zwariowana rodzina. Sztafeta pokoleń zmienia prowadzących: umiera ojciec, rodzi się prawnuk, syn porzuca amerykańską tymczasowość i odnajduje się w tradycji hakawatich.
Czas i miejsce: Bejrut (epizodycznie Los Angeles), 2003 rok i retrospekcja sięgająca narodzin Dziadka, obejmująca niemal stulecie.

2.
Jest emir - i jego żona - wyczekujący męskiego potomka. Zasłuchani w romanse płodzą kolejne córki. Dopiero noc poprzedzona opowieścią, w której słychać szczęk zbroi i tupot koni, zaowocuje odmianą... Ich piękna i sprytna niewolnica Fatima przeobrazi się w kochankę dżina, władcy piekieł. Narodzą się bliźniacy: jasny jak słońce Szams (Mandżun) oraz ciemny, mroczny i brzydki Lajl. Nie obędzie się i bez ośmiu kolorowych demonów (przez ludzkie oko rejestrowanych w postaci pstrych papug): czerwoni Izaak i Izmael, pomarańczowy Ezra, zółty Jakub, zielony Hiob, fioletowy Adam, niebieski Noe i Eliasz w kolorze indygo.
Czas i miejsce: baśniowa przeszłość i odrealniona przestrzeń.

3.
Są bohaterowie kanonu opowieści arabskich - herosi i zdrajcy, szlachetne damy i "ponętne gołębice". Heroiczny Bajbars, dzielny Otman, Ma`ruf i Tabusz. Jest zły Arbusto i próżny król Kinjar. Kobiety piękne, przebiegłe i inteligentne, docierające tam, gdzie nic nie wskóra miecz, siła mięśni czy liczebność armii.
Jest Abraham, Hagar i Sara...
Orientalny przepych i starotestamentowa pustynna spiekota.
Czas i miejsce: Egipt, Bliski Wschód ...; czasy odległe, lecz przyporządkowane historycznej chronologii.
Wszystko dzieje się dawno lub teraz, daleko albo tuż za plecami, na wyciągnięcie dłoni: "pięć przecznic, cztery zakręty, trzy krzaki jaśminu, dwie jacarandy i jeden krzew białego oleandru stąd." (s.182)

CZYTELNICZE WRAŻENIA
Po przeczytaniu książki - myślę: chapeau bas! Ciekawe przedsięwzięcie, przeprowadzone z mistrzowską konsekwencją.
Ale w trakcie lektury moje odczucia oscylowały: od zaczytania po wrażenie przesytu, od radości, jaką daje przeskakiwanie między wykreowanymi światami po barbarzyńską chęć rozczłonkowania księgi na trzy części i zanurzenia się wyłącznie w sagę al-Charratów.
Wreszcie: towarzyszyła mi pokusa, by tropić korespondencje, odniesienia, analogie i symetrie...bo mnóstwo ich, a jedna opowieść odbija się w kolejnej. Szczególnie istotny wydaje mi się archetyp Abrahama i jego synów: Izaaka i Izmaela.
[Ojciec wyrzekający się (choćby pozornie) syna (coś podobnego zaistnieje między Faridem a Osamą) lub składający go w ofierze, oczekiwanie na potomka, motyw dwóch braci, z których jeden pozostaje "nieprawy" lub "inny'... (choćby: Szams i Lajl, a nawet Farid i Dżihad albo Osama i jego kuzyn Hafez), nawet miasto pochodzenia Abrahama - Ur/ Urfa - jest zarazem rodzinnym miastem Izmaela al-Charrata, dziadka Osamy].
Jednak nie sposób przeniknąć całość, nie za pierwszą lekturą.
"Odrzuć potrzebę rozumienia czegokolwiek. W tym świecie i w świecie opowieści ta potrzeba jest niczym innym jak przeszkodą." (s.102)

HAKAWATI
Kim jest hakawati? To mistrz opowieści. Gawędziarz, bajerant, czarodziej słowa. Zna nieprzebrane ilości historii: o męstwie i wojnie, o miłości, macierzyństwie i ojcostwie, o przemijaniu i trwaniu, o hojności i chciwości... o życiu.
Postać zakorzeniona w kulturze arabskiej. U Alameddina: przede wszystkim w tradycji libańskiej, ale wspomina się też o hakawatich ormiańskich, tureckich, kurdyjskich.
Gdy opowiada hakawati, język opowieści może uwieść nawet cudzoziemca. Bo prawdziwy mistrz mówi również milczeniem, tembrem głosu, gestem i spojrzeniem.
Hakawati jest żywą tradycją - sięga do kanonu znanego od stuleci. Ale nie myśl, że to, co znane, nie zaskoczy cię na nowo. Mistrz opowieści improwizuje. Izmael al-Charrat, protoplasta rodu, przytaczał przykład angielskiego lekarza (swego ojca) jako dowód partactwa narracyjnego. Anglik powtarzał historie biblijne, słowo w słowo, a gdy się pomylił, żona skwapliwie wytykała mu błędy. O, nie! prawdziwy mistrz musi zmyślać, musi ponosić go fantazja..., a tobie nie wolno kwestionować jego prawdomówności.
"Nigdy nie ufaj gawędziarzowi (...). Ufaj opowieści. (s.266)
I dobrze by było, gdyby hakawati grał na udzie. Ud to instrument z arabską duszą. Tylko na udzie można oddawać nastroje duszy (podaję za bohaterem powieści - wierzyć?). Szczególnie obiecująco rekomendowany jest makam saba - "kaskada łaski", przypominająca łzę spływającą po policzku.

RODZINA
Rodzina al-Charratów jest rozgałęziona i dobrze ukorzeniona. Jej libańskie dzieje zaczynają się od Izmaela, który przybył do Bejrutu z Urfy. Kochał opowieści i snuł je nieustannie aż do śmierci - niestety często przeganiany i niedoceniany przez najbliższych. Hakawati jest niczym prorok - najtrudniej mu wzbudzić posłuch u swoich. Ale znalazł spadkobierców: w synu Dżahidzie (moja ulubiona postać, obok Lajli, jego szwagierki), wnuku Osamie... i niemożliwe, by nie było następnych.
W najmłodszym pokoleniu w rodzinę wżenił się Howik (ulubiona historia miłosna: jego zaloty do Salwy - s.505 i dalej). Jest zafascynowany al-Charratami - "Obcowanie z członkami rodziny przypomina mu badania antropologiczne." Zawiłości wzajemnych relacji pozostawię nierozszyfrowane. Bohaterowie są wyraziści, każdy z własną historią, niczym konar obrosły w gałązki, zaczepiony w potężniejszą niż on sam odnogę.
Nawiązując do motywu Abrahama - ważni są Dżihad i Farid (Izmael - Izaak?). Ten ostatni jest ojcem Osamy, teraźniejszość powieści to jego choroba, przyzywająca marnotrawnego syna, Osamę, na łono rodziny i tradycji.
Ścieranie się temperamentów czasem jest istotne, innym razem zabawne:
"Ciotka Samia od miesiąca nie odzywa się do młodszego syna, bo powiedziała, że nie chce urodzinowego prezentu, a on w to uwierzył..." (s. 595)
Zacytuję jeszcze piękną Lajlę, która podczas kolacji u amerykańskich znajomych jej syna (Osamy) wygłasza ciekawe uwagi lingwistyczne.
"Można powiedzieć, że w języku libańskim istnieją setki leksemow na określenie relacji rodzinnych. Rodzina jest dla Libańczykow niczym śnieg dla Inuitów." (s. 583)

"TA HISTORIA SZŁA MNIEJ WIĘCEJ TAK..."
***
Abraham kochał Hagar, ale na życzenie Sary kazał jej opuścić dom wraz z synem Izmaelem. Było to już po narodzinach prawowitego następcy, Izaaka. Gdy Abraham umierał, Izmael wyrusza, by pokłonić się ojcu.
"- Jedź ze mną, matko, abyśmy obydwoje mogli się pożegnać". Lecz Hagar odmówiła. "- Całe życie spędziłam poza domem. Moje serce zbyt długo było zamknięte. Nawet przedsmak tego, jak mogłam żyć, byłby nie do zniesienia". (s.644)
***
[Dżihad]:
" - W każdej opowieści w chwili największych kłopotów zjawia się anioł, który pomaga bohaterowi.
- Tylko że to nie jest żadna opowieść (...).
- Oczywiście, że nie. To życie. W prawdziwym życiu zjawia się więcej niż jeden anioł. Przybywa dwóch albo i trzech. Do diabła, czasami zjawia się cała armia aniołów." (s. 544)
***
Młodzieniec imieniem Aref (przodek Osamy) żył swawolnie i rozpustnie. Smakował miłość bezkarnie, sądząc, że to mu się właśnie od życia należy. Można powiedzieć... sprawdzał teorię bez opamiętania.
"Każda kobieta jest inna. Druzyjka smakuje jak średnio wypieczona jagnięcina z rozmarynem i pieprzem, maronitka jak wołowina marynowana w oliwie z oliwek, sunnitka jak cielęca wątroba upieczona w białym winie, szyitka jak kurczak w occie z orzechami pinii, prawosławna jak ryba w sosie tahini, żydówka jak pieczona kibba, melchitka jak potrawka z semoliny, protestantka jak zupa z kurczaka, a alawitka jak okra w bulionie wołowym." (s.299)
Tak... Dobra opowieść powinna wystrzegać się morału. Ale to smakowanie nie mogło przecież trwać bez końca. Gdy Aref skosztował dań z powyższego menu, zaplanował podbój mężatek. Czmychając spod domu jednej z nich (oczywiście, przepłoszony przez męża), doigrał się. Spadł z rozpędzonego konia... bardzo nieszczęśliwie.
***
A to opowieść o inteligentnym beju.
"Pewnej nocy w osiemnastym wieku, może na początku dziewiętnastego, bej rozkazał jednemu ze swoich sługusów zawieźć list szejkowi w Hasbayyi, miasteczku oddalonym o kilka godzin konnej jazdy. Mężczyzna zapytał, czy może poczekać i wyruszyć o świcie. Bej rozkazał, aby ruszał natychmiast, i pocieszył go słowami:
- Nie lękaj się, gdyż księżyc świeci jasno i rozkażę mu, by podążał za tobą i rozświetlał ci drogę.
Sługus dosiadł konia i co kilka minut spoglądał na niebo, a księżyc cały czas tam był. Bez względu na to, jak bardzo sługus oddalił się od wioski, księżyc podążał za nim. Przybył do Hasbayyi i pobudził wszystkich mieszkańców.
- Niech żyje nasz mądry bej! - krzyczał. - Rozkazał księżycowi podążać za mną i księżyc go posłuchał. Spójrzcie na niebo i podziwiajcie cud, dar beja dla waszej wioski. Wstawajcie, wstawajcie i ujrzyjcie te czary.
Mieszkańcy miasteczka wstali, sprali go i wrócili do łóżek." (s.430)
I tak bez końca.