Sortownia losów - Piotr Kofta o książce Zośki Papużanki „On"

W ciągu życia wielokrotnie przeciskamy się (albo nie) przez rozmaite selekcyjne sita. Niektóre z nich, jak egzaminy czy spotkania rekrutacyjne, mają naturalnie charakter jawny. Ale ukrytych mechanizmów selekcji jest znacznie więcej - za ich pomocą społeczeństwa odtwarzają klasowe struktury władzy, oddzielają biednych od bogatych, pięknych od brzydkich i dobrze urodzonych od urodzonych marnie. Nic dziwnego więc, że kapitalizm w Polsce zaczął się w 1989 roku nie tylko na targowiskach, lecz także, bez zbędnej zwłoki, w systemie edukacji i na rynku nieruchomości - trzeba było się na nowo posortować.

Rzecz w tym, że odgórnie zadekretowany - i generalnie dość wybiórczy - PRL-owski egalitaryzm posiadał szczególną cechę: mieszał ze sobą ludzi, którzy w innym ustroju nie mieliby praktycznie żadnej okazji (ani ochoty), by się spotkać, jako że byliby już wcześniej posegregowani i przypisani do własnych dzielnic, szkół, sklepów i kurortów. PRL, w dużej mierze przez przypadek, kreował osobliwe, hybrydyczne wspólnoty, w których kwestie statusu nie grały nadrzędnej roli - wie to każdy, kto w tamtej epoce mieszkał na podmiejskim blokowisku albo chodził do podstawówki.

PRL-owskie podstawówki były specyficznym laboratorium społecznej różnorodności. Właściwie mało kto o tym teraz pamięta, ale ci, którzy mogą, niech spróbują sobie przypomnieć. Tych chudych i kościstych chłopaków z bandyckim błyskiem w oczach; te koleżanki, które miały dwoje dzieci, kiedy my zdawaliśmy na studia; tych drugo- albo trzeciorocznych, wyrośniętych, uzależnionych od nikotyny i w zasadzie już wąsatych; tych w pocerowanych ubraniach po starszym rodzeństwie; tych, którzy przemykali bezszelestnie pod ścianami, a na plecach miewali tajemnicze sine pręgi; tych, którzy w ósmej klasie robili dwa błędy ortograficzne w słowie "but".

Tak czy owak, jeśli nawet zapomnieliśmy, to Zośka Papużanka pamięta za nas. W innym wypadku nie mogłaby napisać swojej powieści.

„On" funduje nam podróż w czasie - o trzy dekady w przeszłość. Ale jest to podróż nietypowa. Nostalgiczna, jak to wędrówka w czas dzieciństwa, ale nie sentymentalna. Zabawna, ale niewyręczająca się łatwą karykaturą. Papużance chodziło bowiem nie o to, by przepuścić pokoleniowe memuary przez filtr dobrotliwego dystansu wobec absurdalnej epoki (to dość banalny i ograny pomysł), lecz o to, by przewrotnie zastanowić się nad problemem inności.

Tytułowy "on" to niejaki Śpik - na południu Polski słowo to znaczy tyle co "glut", "smark" albo "koza". Śpik na nazwisko ma Kowalski, imienia natomiast nie poznajemy, bo po co właściwie, skoro i tak nikt go nie używa. Śpik to Śpik. Flegmatyczny, dobrotliwy, skrajnie naiwny chłopiec, który wie wszystko o krakowskiej sieci tramwajowej i zarazem nie wie praktycznie niczego o całej reszcie świata. Śpik płynie przez życie w spokojnym letargu, jest jak odbiornik radiowy, który da się ustawić tylko na jedną częstotliwość. Czy Śpik to przygłup? W pewnym sensie tak - nie imają się go żadne informacje i żadne umiejętności, nie umie się uczyć, nie potrafi pojąć, w jaki sposób myślą inni, co owi inni cynicznie wykorzystują, czyniąc z niego raz po raz kozła ofiarnego. Tylko w PRL-u ktoś taki jak Śpik mógł - pogrążony w swoim pogodnym stuporze - bezproblemowo otrzymać świadectwo ukończenia szkoły podstawowej.

Ze Śpika trudno uczynić bohatera literackiego, skoro jego życie wewnętrzne to coś na kształt sieciowego rozkładu jazdy tramwajów. Ale z tym Papużanka też sobie poradziła. Obserwujemy go oczami narratorki - rówieśniczki, mieszkanki tego samego osiedla - ale przede wszystkim obserwujemy go oczami matki. Bo Śpik nie miał być docelowo Śpikiem, miał być za to spełnieniem marzeń o mądrym, błyskotliwym, wspaniałym dziecku. Tyle że coś się po drodze nie udało. Czy jednak na pewno?
Siłą napędową tej powieści jest właśnie złożona relacja między matką a synem, relacja, w której mieści się rozczarowanie i nadzieja, żal i troska, smutek i radość, rezygnacja i zemsta. On to w gruncie rzeczy historia miłosna, paradoksalna, poprowadzona wbrew schematom i czytelniczym oczekiwaniom.

I jeszcze jedno - Papużance udało się uchwycić ten subtelny moment, gdy z dzieci zmieniamy się w dorosłych, i nagle okazuje się, że wszyscy jesteśmy do siebie podobni, że nasze życia zaczynają się toczyć w statystycznie przewidywalnych koleinach. Rzeczywistość nas sortuje i bezwzględnie projektuje nasze losy. Ale to nie dotyczy Śpika. Bo on jest inny. Na swój sposób piękny.

Piotr Kofta

Przeczytajcie fragment książki