'Twórczość jest jak ptak - musi mieć dwa skrzydła - rzemiosło i kreatywność'

- Najtrudniejsze są te sytuacje, w których muszę kompleksowo zmieniać scenariusz. Na przykład w filmie ''Kiniarze z Kalkuty'' miało być dwóch bohaterów - pan Battu i staruszek Mama. Tyle, że po paru dniach zdjęciowych pan Battu uległ poważnemu wypadkowi. Dlatego właśnie dopiero gdy w równym stopniu jest się biegłym w rzemiośle i myśleniu artystycznym, można coś tworzyć - mówi Andrzej Fidyk, jeden z najbardziej cenionych polskich dokumentalistów, którego książka ''Świat Andrzeja Fidyka'' - napisana wspólnie z Aleksandrą Szarłat - właśnie trafiła do księgarń.

To książka o człowieku czy o twórczości człowieka?

Aleksandra Szarłat: I o człowieku, i o jego twórczości, bo analizując twórczość człowieka, wiele możemy dowiedzieć się o nim samym. Ta książka jest wynikiem mojej fascynacji filmami Andrzeja Fidyka, które towarzyszą mi przez lata. Mówię tu nie tylko o słynnej ''Defiladzie", która zachwyciła wszystkich - filmie przewrotnym, wiernie pokazującym północnokoreańską rzeczywistość, a w efekcie obnażającym autorytarny system, ale i o filmach z polskiego „podwórka", takich jak ''Prezydent'', czy debiutancki ''Idzie Grześ przez wieś'' o kradzieżach na kolei, za które nikt nie czuje się odpowiedzialny. Andrzej Fidyk znalazł oryginalny sposób na opowiadanie o świecie - każdy z jego filmów, w którym pokazuje fragment rzeczywistości, jest metaforą większej całości, całego kraju.

Jest w tej książce coś, czego nie było w filmach?

Andrzej Fidyk: Tak. Stąd zresztą wziął się pomysł na tę publikację. W pewnym momencie uświadomiłem sobie po prostu, że okoliczności powstawania moich filmów są nie mniej ciekawe niż same filmy. Właściwie początkowo mieliśmy pisać o tym, jak ja te filmy robiłem...

Było trudno czy ciekawie?

Andrzej Fidyk: Bywało to skomplikowane. Dla mnie zwykle kluczową sprawą jest znalezienie współpracownika na miejscu, czyli tam, gdzie będą odbywały się zdjęcia. W slangu międzynarodowym taką osobę określa się jako local fixer, czyli ktoś, kto wszystko umie załatwić, otworzyć każde drzwi, zna przepisy, wie komu i za co trzeba płacić, a komu nie. Równocześnie jest w pewnym sensie asystentem reżysera, bo weryfikuje pomysły, które reżyser może mieć, a które akurat nie przystają do danej rzeczywistości. Jeżeli się kogoś takiego znajdzie, wszystko jest możliwe, zyskujemy dostęp do miejsc i ludzi, do których nie dotarlibyśmy, startując z pozycji zwykłego turysty.

Przygód zresztą przy realizacji filmów miałem co niemiara i o nich opowiadamy. Najtrudniejsze były te sytuacje, w których musiałem niemalże kompleksowo zmieniać scenariusz. Na przykład w filmie ''Kiniarze z Kalkuty'' miało być dwóch bohaterów - pan Battu i staruszek Mama. Tyle, że po paru dniach zdjęciowych pan Battu uległ poważnemu wypadkowi. Na szczęście go przeżył i potem doszedł do siebie, ale straciłem go ze zdjęć. Musieliśmy więc zmienić obrany kierunek i zamiast podążać śladami porwanej kiedyś żony pana Battu, postanowiliśmy odszukać pewne prymitywne plemię, o którym wiedzieliśmy, że nigdy nie miało do czynienia z kinem. Ci ludzie nie mieli pojęcia, że takie medium w ogóle istnieje. Udało się do tego plemienia dotrzeć, pokazać im film i obserwować reakcje.

Aleksandra Szarłat: Efekt okazał się zabawny i wprawił ekipę filmowców w niemałe osłupienie. Po zakończonej projekcji wszyscy spodziewali się, że widzowie okażą jakieś emocje, a przynajmniej będą zaskoczeni tym, co zobaczyli. Tymczasem wódz plemienia podszedł do Andrzeja Fidyka i grzecznie oznajmił: ''Bardzo dziękujemy, ale proszę do nas więcej nie przyjeżdżać z tymi filmami, bo my tutaj mamy o wiele poważniejsze rzeczy na głowie - dużo myślimy, a poza tym dwa-trzy razy dziennie chodzimy na polowania. Nie mamy czasu zajmować się kinem''.

Skoro o tym mowa, jak sprawić, żeby ludzie żyjący w zupełnie innym kręgu kulturowym, nie znający ani pana ani filmu, zechcieli jednak się zgodzić i zaufać ekipie, współpracować z nią?

Andrzej Fidyk: Zasadnicze jest tu autentyczne zainteresowanie tematyką filmu. Jeżeli konkretny człowiek widzi, że reżysera naprawdę interesuje jego historia i to co ma do powiedzenia, to w sposób naturalny zaczyna z nim współpracować. Właściwie tak samo jest z wywiadem - udaje się wtedy, kiedy dziennikarz naprawdę jest zainteresowany tematyką, którą porusza rozmówca.

Rozumiem, że pasja jest najważniejsza?

Andrzej Fidyk: Jeden z moich bohaterów powiedział, że twórczość jest jak ptak - musi mieć dwa skrzydła, jednym jest rzemiosło a drugim kreatywność. Dopiero jak w równym stopniu jest się biegłym w rzemiośle i myśleniu artystycznym, można coś tworzyć. To się tyczy każdej dziedziny sztuki.

Aleksandra Szarłat: Nasza książka ma kilka poziomów - jest opowieścią o tym, jak powstawały filmy Andrzeja Fidyka, ale jednocześnie przygodową książką o podróżach po świecie. Jest też, co wydaje mi się szczególnie cenne, swoistym przewodnikiem dla amatorów - filmowców, którzy chcieliby kręcić dokumenty. Zawarliśmy w niej wiele pomocnych uwag, które w tekście są wyróżnione drukiem, na przykład jak wybrać odpowiedniego bohatera, jak właściwie spojrzeć na dane zjawisko i jak je dobrze filmować.

Skąd czerpie pan pomysły na film?

Andrzej Fidyk: Nie ma na to reguły, przynajmniej u mnie. Na przykład któregoś dnia 1992 roku oglądałem ''Teleexpress'' i w pewnym momencie podano krótką, piętnastosekundową informację o tym, że w Moskwie otwarto szkołę striptizu. Nagle pomyślałem, że przecież to jest fantastyczny punkt wyjścia do dużego filmu dokumentalnego o stosunku totalitarnej władzy radzieckiej do takich zjawisk, jak seks czy erotyka.

Jest też inny przykład. Dawno temu, kiedy w Europie niewiele osób słyszało o tzw. Bollywood, interesowałem się właśnie fenomenem kina indyjskiego. Gromadziłem na ten temat notatki prasowe, polskie i zagraniczne. Któregoś razu kolega powiedział mi, że widzom pokazują je tam kina objazdowe. Od razu wiedziałem, że chcę zrobić o tym film - znaleźć fajną ekipę kina objazdowego i pojechać z nimi przez wybrane rejony Indii, a po drodze szukać odpowiedzi na pytanie, na czym polega ogromna społeczna i polityczna rola kina w Indiach.

Pan sam czegoś ważnego nauczył się od swoich bohaterów?

Andrzej Fidyk: Motto naszej książki dotyczy właśnie tego - gdyby wszyscy byli jednakowi, świat byłby nudny. Ludzie są najprzeróżniejsi, z rozmaitymi przemyśleniami, problemami, chorobami, radościami i tak dalej. To jest taki wspólny mianownik, jeśli chodzi o lekcje, jakie otrzymałem od wszystkich bohaterów moich filmów.