„Interesuje mnie problem wewnętrznej wolności..."

„Zwierciadło" to wywiad rzeka, który po raz pierwszy ukazuje się w Polsce w formie książki. Ostatni tak obszerny zapis rozmowy, który udzielił autor „Stalkera" przed swoją śmiercią w 1986 roku. Rozmowę przeprowadziło dwóch polskich intelektualistów, miłośników i znawców twórczości Tarkowskiego - literaturoznawca i w tym czasie działacz opozycji demokratycznej Leonard Neuger, oraz Jerzy Illg - poeta, krytyk literacki i późniejszy redaktor naczelny Wydawnictwa Znak.

Historia, która poprzedza powstanie wywiadu, jest nie mniej intrygująca od samej treści. Na rok przed śmiercią Andrzej Tarkowski realizował swój ostatni, jak miało się okazać, film „Ofiarowanie", w dzikich i posępnych plenerach Szwecji. Z tej okazji w Sztokholmie zorganizowano retrospektywę jego filmów oraz spotkanie autorskie, w których jako widz uczestniczył Jerzy Illg. Wrażenie, jakie wywarły na nim obrazy twórcy „Andrzeja Rublowa", oraz rozczarowanie poziomem prowadzonej rozmowy („To oni, mając możliwość rozmowy z tak fantastycznym człowiekiem, dowiedzenia się tylu ciekawych rzeczy, zadają mu tak płaskie, akademickie pytania?"), pchnęły go do starań o indywidualne spotkanie z mistrzem.

Ze względu na statut reżysera, a także jego napięty harmonogram, sprawa wydawała się raczej przegrana. „Zdawałem sobie sprawę, że szanse są minimalne, ale stanęła mi przed oczami scena z innego filmu, którą przywołuję w najtrudniejszych momentach. W „Locie nad kukułczym gniazdem" McMurphy, czyli Jack Nicholson, próbuje w łazience wyrwać z posadzki wmurowany tam postument z prysznicami. Żyły występują mu na czoło, sztuka nie udaje się. W drzwiach odwraca się do śmiejących się z niego czubków: „Ale przynajmniejpróbowałem!", wspomina w przedmowie do rozmowy redaktor Znaku.

Ale historia lubi sprawiać niespodzianki, zwłaszcza kiedy mają zostać powiedziane rzeczy ważne, nie tylko ze względu na estetyczną wartość dzieła Andrzeja Tarkowskiego. W jaki sposób ostatecznie doszło do spotkania i jak potoczyły się dalsze losy zapisanej na kasetach magnetofonowych rozmowy, Czytelnik dowie się z tekstów poprzedzających wywiad.

Sama rozmowa, dotyka tematów tak różnych, a zarazem tak nierozerwalnie związanych z autorem „Dziecka wojny", że w opinii wielu recenzentów i filmoznawców należy ją określić jako duchowy testament reżysera. Duchowy z wielu powodów... Niewielu jest twórców współczesnego kina, którzy tak otwarcie mówiliby o swojej wierze i tak chętnie korzystaliby z religijnej symboliki. Walory te docenili między innymi członkowie watykańskiej Papieskiej Rady ds. Środków Społecznego Przekazu, którzy ogłosili w 1995 roku listę 15 filmów o szczególnych walorach religijnych. Znalazły się na niej dwa tytuły Andrieja Tarkowskiego „Andriej Rublow" oraz „Ofiarowanie". „Kultura nie może istnieć bez religii - czytamy w „Zwierciadle". W jakimś sensie kultura sublimuje się w religię, a religia wyraża się w kulturze. Kultura bez religii umiera. Społeczeństwo pozbawione religii staje się bezideowe, ma nie ideały, lecz plany, które mają to do siebie, że mogą być zrealizowane albo i nie. Kultura i sztuka są nierozerwalnie związane ze sferą duchową, to zaś rodzi się z religii. Jeżeli jest inaczej, nie ma sztuki, rośnie ilość ludzi nienasyconych, którzy wolą umrzeć, aniżeli żyć."

O Andrzeju Tarkowskim wypowiadali się inni, równi mu, wielcy wizjonerzy kina, nierzadko jego przyjaciele i uczniowie. Spośród wielu głosów warto przywołać słowa bliskiego mu, chyba najwybitniejszego twórcy polskiego filmu. Zmarły 9 października tego roku Andrzej Wajda, o wywiadzie przeprowadzonym przez Jerzego Illga i Leonarda Neugera, pisze tak: „Jestem szczęśliwy, że pierwszy tak szczery i otwarty wywiad z Andriejem Tarkowskim ukazuje się po polsku w wydaniu książkowym. Poznaję w nim Andrieja takiego, jaki jawił się tylko przyjaciołom, i zdumiewam się świadomością, jaka panuje w jego odpowiedziach. Widzę w nich ducha rosyjskiej literatury, która odegrała tak wielką rolę w naszym europejskim piśmiennictwie, a zwłaszcza teatrze."

Fot. Festival de Cine Africano de Córdoba