Uwagi Adorno mogą się stosować także do naszej współczesności
W Znaku ukazał się „Nowy prawicowy radykalizm" - wykład Theodora Adorno wygłoszony pięćdziesiąt lat temu, ale teraz niezwykle aktualny. Polecamy Państwa uwadze artykuł, który napisał tłumacz książki Mikołaj Ratajczak.
Adorno, a zwłaszcza ten późny Adorno, pozostaje wciąż filozofem stosunkowo mało odkrytym. A to, mam wrażenie, jest najlepszy okres jego twórczości.
Przedwczesna śmierć uniemożliwiła mu rozwinięcie analiz, których przedmiotem coraz wyraźniej zaczynały być wewnętrzne sprzeczności kapitalizmu, ale nie znaczy to, że straciły one na swoim znaczeniu. Powiedziałbym, że wręcz przeciwnie.
Cieszę się bardzo, że miałem okazję przetłumaczyć jego wykład o „nowym prawicowym radykalizmie". Jest to świetny przykład tego, w jakim kierunku podążało wówczas myślenie Adorna. Czerpiąc z wielu lat pracy Instytutu Badań Społecznych i angażując się w powojenne życie kulturowe i polityczne Republiki Federalnej, starał się komentować bieżące wydarzenia i konkretną sytuację historyczną powojennych Niemiec, ale robił to w szerszej perspektywie nieustannie rozwijanej przez siebie dialektycznej teorii społecznej. To właśnie dzięki tej poszerzonej perspektywie uwagi Adorno mogą się stosować także do naszej współczesności. Jak również, niestety, dzięki temu, że ponownie obserwujemy ten sam wzrost prawicowego radykalizmu, który przerażał Adorna ponad 50 lat temu. Przy czym dzisiaj skala kryzysu, w którym żyjemy, jest nieporównywalnie większa od tej, z jaką on musiał się mierzyć.
Być może o tym, jak aktualnym myślicielem pozostaje Adorno, najlepiej świadczy mem krążący po internecie od momentu wybuchu obecnej pandemii. To fragment wywiadu dla „Spiegla", którego Adorno udzielił krótko przed śmiercią w 1969 roku. Na uwagę dziennikarza otwierającą całą rozmowę, że „dwa tygodnie temu świat wydawał się wciąż w porządku", Adorno odpowiedział krótko: „Mnie nie". To jest właśnie podejście, którego teraz potrzebujemy, byśmy ani przez chwilę nie uznali, że to, co było przed pandemią, przed dojściem do władzy prawicowych partii, przed kryzysem finansowym itd. (listę można by ciągnąć w nieskończoność) było w jakimkolwiek sensie „w porządku".
Mikołaj Ratajczak, tłumacz „Nowego prawicowego radykalizmu" Theodora Adorna.
Jaka jest przyszłość prawicowego radykalizmu? To źle postawione pytanie – stwierdza Adorno. Brzmi tak, jakbyśmy rozmawiali o pogodzie lub zbliżającym się tornado. Czuć w nim rezygnację. To, jaka będzie przyszłość, zależy w ostatecznej instancji od nas – to na nas spoczywa odpowiedzialność.
Adorno wygłosił swój wykład 20 lat po zakończeniu II wojny światowej. Ekstremistyczna prawica zaczęła się wówczas odradzać. Okazało się, że faszyzm nie znika: zainfekował Europę w latach 30., pojawił się na horyzoncie w latach 60. i dziś znów zaczyna nam zagrażać. Można jednak stawić mu opór. "Nowy prawicowy radykalizm" dostarcza dawkę nadziei.
Ten tekst ma 50 lat, ale przeczytasz go z zapartym tchem – jest przerażająco aktualny. To otrzeźwiająca lekcja historii!